Чӑваш челзсинчи уҫӑ сасӑсем улшӑнса аталанни хупӑ сасӑсене те пырса тивнӗ. Калӑпӑр, кайри ретри уҫӑ сасӑ малти ретри уҫӑ сасӑпа ылмашни хупӑ сасӑн сӑн-сӑпагг-не улӑштарни д сасӑ шӑпинчен те аван курӑнать: ав. тӗр. Д12 «девочка, девушка» ((сӑмах пуҫламӑшӗнче ве-лярлӑ ҫ сасӑ хӑй ҫумне г сасӑ ыйтать) ~чӑ,в. ^ӗр «1<1» (сӑмах пуҫламӑшӗнч!} х аффриката хӑй ҫумне малти рет-ри ӗ (э) уҫӑ сасӑ ыйтать) т. ыт. те.
3. 207.
32
I. 1. Чӑн та, пыр тӗпӗпе калакан (е кайри ретри сасӑсемпе пӗр сыпӑктӑвакан авалхи тӗрӗк чӗлхинчи вел
| сасӑ (Орхонпа Енисей ҫырӑвӗнче ӑна ^| ^ >| 1
лӑсемпе, араб ҫырулӑхӗнче <3 саспаллипе палӑртнӑ) ч ваш чӗлхинче х спиранта куҫать, Тӗслӗхсем: ав. тӗр. яШб «меч»^чӑв. хӗҫ;

• —»— ^шп- «волноваться»~чӑв. хум, хом «волна»;. —»— ^иН «червь»~чӑв. хурт, хорт; —»— дйгдт «невольница»~чӑв. хӑрхӑм; —»— за^а1 «борода»~чӑв. сухал, сохал; —»— ^иг «девягь»~чӑв. тӑхӑр; —» —щ сщЪс- «звать»~чӑв. ҫухӑр, ҫохӑр; —»— ода1~ «исчезнуть, погибать» т чӑв. ҫухал, ҫд; т. ыт. те.

1. 2. Авалхи тӗрӗк чӗлхинчи XI ӗмӗрти ҫыру палӑ! сенче я~х сасӑсем ылмашни курӑнать: цэ.]и || £&}и «; кой», дап || /ап «правнтель», ц&п || %ап «кровь, дага ||
«черный» т. ыт. те.
Авалхи велярлӑ (велярный смычный) ҫ сасӑ фрикатда лӑ х сасСа куҫни сӑлтавӗ авалхи ҫ сассӑн фрикаггивлӑ сӗм пулнинчен килнине татӑклӑнах калама пулать. Авалх ҫ сасӑ х сасса куҫса пынин сыпӑкӗсем ҫак схемӑран аГ курӑнаҫҫӗ:

• Я*>*ЯХ>*дХ>Х (Ҫьфура х). 1. 3. Авалхи велярлӑ ҫ сасӑ фрикативлӑ % сасса куҫн не чӑваш чӗлхисӗр пуҫне якут, хакас, тува чӗлхисенче 1 куратпӑр:

ав. тӗр. ^о1 «рука»~чӑв. хол || хул, тува, хак., як. хол; —»— ^еАж «толстый, большой»~чӑв. холӑн || хулӑщ
холӑм || хулӑм, хак., як. халын; _ —»— дар- «хватать»~чӑв. хып-, хак., як. хап-, тув. хып-—»— ^о] «пазуха»~чӑв. хӗв~хуй, тув. хой, хак. хойып
пӑлх. ' у** пӑлх. ^ ^ пӑлх. ^л
як. хоои щ ыт. те. 1. 4. Сӑмах пуҫӗнчи д- сасӑ
чӗл
крым тутаресен хинче те %• сасса куҫать:
ав. тӗр. фтхр. «живот», «чрево» ~крым. харын; —»— ^аг «гусь»~крым. хаз; —»— дасап «когда?»~крым. хачан т. ыт. те.
1. 5. Атӑлҫи пӑлхарӗсенчен XIII ӗмӗртенех упранса юл нӑ виле чул юп»сем ҫинчи ҫырура та сӑмах луҫӗнчи» вар ринчи тата. вӗҫӗнчи авалхи д сасӑ х сасӑпа ылмашни п| лӑрать: %
{тхр]~чӑв. тӑхӑр «девять»;
^(хрх]^чӑв. хӗрӗх «сорок» .
[хир]~чӑв. хӗр «дочь, девушка». Ку чухнехи ытти тӗрӗк чӗлхисенче те, авалхи тӗрӗк чӗл-хинче те ҫак сӑмахсен кӳлепи пачах урӑхла пулнӑ,: 1оҫрхг,
ц\щ9 Щъ.
1. 6. Кодекс Куманикусра (XIV ӗмӗр) тата эрменсем XIV ӗмӗрте половец чӗлхипе ҫырса пынӑ ӗҫ хучӗсенче те фрикативлӑ д сасӑ % спиранта куҫни палӑратьг кулак> хулах, кыз>хыз, кол>хол; бак>бах т. ыт. пге. Ытти нолб-вец-кыпчак чӗлхиеенче те ҫ>х куҫӑм анлаутра тӗл пулать*. Анчах та ҫак.пулӑм тутар, пушкӑрт, казах, кара-калпак, кӑркӑс, нухай, ҫавӑн пекех узбек, уйгур, шор, алтай чӗл-хисенче сарӑлман тесен те юрать.
1. 7. Хальхи тӗрӗк чӗлхинчи орфографи тӑрӑх анлаутра ҫыракан х (тата Н саспаллисем вырӑс тата араб-перс йышӑ-
нӑвӗсенчи а, ^, ^ сасӑсене палӑртаҫҫӗ: Ьэр, Ьэрбер
«каждый, всякий» (^чӑв. хар- (кам), (харпӑр); хэбэр «весть, извеотие» (^чӑв. хыпар); хак «правда, истина» (~чӑв. хак); хат «письмо» (~чӑв. хот \\ хут) т. ыт. те.
1. 8. Огуз чӗлхисенчен пӗр азербайджан чӗлхинче кӑна пӗр сыпӑклӑ сӑмахсенче д сасӑ х спиранта куҫать: ох «стре-ла», бах- «смотреть, ах- «течь», тох «сыггый», йох «нет» т. ыт. те. (анчах та туркӑлла ок, Ъак-, 1ок, уок). Анчах сӑ-мах пуҫламӑшӗнчи д сасӑ азербайджан чӗлхинче те спиран-та куҫмасть. Ку тӗлӗшпе вал та чӑваш челхинчен уйрӑлса тӑрать:
ав. тӗр. «слой, плаот, ярус» — аз. еат^чкв. хот \\ хут; —»— цгг «девочка, девушка» — аз. гыз^чӑв. хӗр; —»— дага «черный»~аз. гара~чкв. хора \\ хура; — » — ^агт «живат, брюхо» — аз. гарын ~ чӑв. хырӑм т. ыт. те.
1, 9. Чӑваш—тува—хакас—якут ареалӗ ^>х пирки монгол чӗлхисене ҫывӑх тӑрать. Ҫак куҫӑм тата тӗрӗк чӗл-хисенчги хурӑн^гашлӑ сӑмахсенче яр уҫҫӑн курӑнать: ҫыру монг. х^га>халха хар, калм. хар, бур. хара~чкв. хора\\ху-ра, як., хак. хара, анчах ав. тӗр. ^ага «черный» ;Цтҫыру монг. ха^ауи^халха хатуу, калм. хату~чкв. хытӑ, як. хат-9 анчах ав. тӗр. ^&1!у «твердый, жесткий, крепкий»; ҫыру монг. хопиУ *ночевка, ночлег», халха хонох, бур. хоно-, калм. хонх-^чкв. хӑна «гооть», як. хонук «ночевка», хон-

• Документы на половецком языке XVI в. (Судебные акты Ка-

менец-Подольской армянской общины). М„ 1967, с. 351—352.
3*
35
34
«ночевать», анчах ав. тӗр. допи^ «гость», ^оп- «оседй поселяться, избрать местом жительства».
Б. Я. Владимирцов монгол чӗлхинчи %ага «черньй йышши сӑмахсене авалхи ^ага формӑран а|таланса кайй тесе шутлать (ВлСГМЯ, 409).
Г. Дерфер монгол чӗлхин тухӑҫ йӳпшгаче ((сӑмахран ха/ ха-монгол чӗлхинче) авалхи ҫ сасӑ XIII ӗмӗртех % еасҫ! куҫса пӗтнине палӑртӑть, ҫав вӑхӑтрах анӑҫ йӳпӗре (сӑмц ран, могол чӗлхинче) д сасӑ ҫав халлӗнех сыхланса юлн^ тесе ҫырать. Рашид-ад-Дин (XIV ӗмӗр пуҫламӑшӗм
:М. Ф.) ҫак сасса араб ҫырӑвӗкчи <3

---

«каф» саспаллиц
ҫырать: ^ ҫи1а «саврасый» (о масти лошади) (Воег^ ТМЕЫ, Вс1. I, 9) Танлаштарӑр: чӑв.;# хӑла> бур. хуЦ халха хул.
1. 10. Чӑвашсеагае кӳршӗллӗ финн-угор чӗлхисенче # мах пуҫӗнче фрикативлӑ % сасӑ ҫук. Чӑваш чӗлхинчен йв шӑннӑ оӑмахсенчен мари чӗлхи ҫак сасса е ҫухатаггьд к (Сасӑпа ылмаштараиь: мари ола «город» (Йошка} Ола «красный город»)<чӑв. хола || хула; мар. Озан «Й| зань»<чӑв. Хосан Ц Хусан; мар. арсыр «шаловливый, ша лопай»<чӑв. харсӑр; мар. куатле «сильный, могучийк чӑв. хӑватлӑ; мар. колко «поплавокна удочке »<чӑв. ш-кка Цхулкка т. ыт. те. Пин ҫул хушши чӑвашсемпе Я шӑнса пурӑнса, марисем (уйрӑмах туҫи марисем) сӑмах пуҫламӑшӗнчи х саоса хӑнӑхса ҫитнӗ. Каярахла чӑвашрае мари чӗлхине кӗнӗ сӑмахсеяче х ҫасӑ ҫухалмаоть: туҫима-ри хала «город»<чӑв. хола || хула; туҫи мари хана «моло дой побег растений»-<чӑв. хонав || хунав; туҫи мари хщ «дикий»<чӑв. хир; туҫи мари хына «гость»<чӑв. хӑш т. ыт. ,те. Анчах та мари чӗлхине авалхи тапхӑрта кӗй! сӑмахсенче анлаутри фрикативлӑ % сасӑ пачах ҫухалать: : туҫи мари ылчык «ость»<чӑв. хӑлчӑк; туҫи мари ылш «конский волос»<чӑв. хелӗх; туҫи мари ыраш «греться»> чӑв. хӗрес; туҫи мари ырлыхан «корь»<чӑв. хӗрлӗхШ т. ыт. те.
I. 12. Авалхи тӗрӗк чӗлхинчи малти ретри уҫӑ сасӑсем чӑваш чӗлхинче кайри ретри уҫӑ сасӑсемпе ылмашнӑ чух авалхи тӗрӗк чӗлхинчи палаталлӑ к сасӑ чӑваш чӗлхинч^ велярлӑ ҫ сасӑпа ылманша пултараҫҫӗ: ӑв. тӗр. кег- «натягивать»^чӑв. кар- ^аг-], анчах ав. тӗр*
цвх «снег»«=чӑв. йорЦ йур; ав. тӗр. кев-Ц Шв- «резать»^чӑв. кас- [даз-], анчах ав. тӗр*
^аг «гусь»^чӑв. хор\\ хур; ав. тӗр. екӑ «старшая сестра, тетя»«чӑв. акка [ада]* анчах ав, тӗр. щ- «течь»«чӑв. йох || йух т. ыт. ^ге. Авалхи тӗрӗк чӗлхинчи пала)таллӑ к чӑваш чӗлхинчв
36
велярлӑ ҫ сасса куҫни мари йышӑнӑвӗсенче те палӑрать: ав. тӗр. кесӑ «ночь»«тут. кич^чӑв. каҫ ^аӗ]>мари кас
«М»;
ав. тӗр. кег-«натягивать» ^тут. кир- ~ чӑв. кар- [даг-]>мари караш «Ш» т. ыт. те.
Апла пулсан, авалхи тӗрӗк чӗлхинчц к сасӑ велярланас-
си тахҫан авалах пуҫланнӑ. Палалаллӑ к веяярланакан сӑ-махсенче ротацизмпа зетацизм явленийӑсем пулни ҫак пӗ-
тӗмлетӗве татах вӑйлатать. Тӗслӗхсем: ав. тӗр. кбкйг «грудь»«чӑв. кӑкӑр [ц^хт] «1<1»; ав. тӗр. кйпсШг «день, днем»«чӑв. кӑнтӑр [цгпӑгт] «1й» т. ыт. те.
1. 12,^валзср :ҫӗрӗк чӗлхинчи ят сӑмахсем *тӑвакан аф-фиксран -^, 4£ "У» ~Ш сасӑсем чӑваш чӗлхинче тухса ӳкнине— апокопӑна—чӑваш чӗлхин пирвайхи грамматикине ҫыра-
кансемех асӑрханӑ.
Хальхи чӑваш чӗлхинче -а/-е, -ӑ/-ӗ сасӑсемпе пӗтекен
сӑмахсем авалхи тагга хальхи тӗрӗк чӗлхисенче -у, -к, -§
сасӑсене улраса хӑвараҫҫӗ:
ав. .тӗр. ас!а^, аба^, а^ад, ага^ «нога»^чӑв. ора \\ ура; ав. тӗр. е1щ «пятьдесят» ~чӑв. аллӑ;
ав. тӗр. еИ§ «кисть руки, рука»—чӑв. алӑ, танлаютарӑр: як. илии «1Й», анчах авалхи тӗрӗк ӑНӗ* «правитель, государь». Ку ҫӗнӗ йышӑну: Элӗк «с. Аликово» ойконимра тата элик титулра палӑрать;
ав. тӗр. ^опид «гость», «гостеприимство», «угощение» —
чӑв. хӑна; ав. тӗр. зшӑк «муха» — чӑв. гиӑна; ав. тӗр* дийгид «хвост»«чӑв. хӗвре, хӳре;
ав. тӗр. ^иӗа^ «путы, надеваемые на передние ноги лоша-
ди» — чӑв. тӑлӑ т. ыт. те.
1. 13. Чӑваш кгата якут чӗлхисенче -д тата -к сасӑсем тухса ӳкни пирки С. Е. Малов ҫапла ҫырать: «Якутпа чӑ-ваш чӗлхисене чи ватӑ тӗрӗк чӗлхисен шзпгне кӗртме хис-текен сем авалхи фактсемпе цӗрлех ку чӗлхесенче тӗрӗк фонетикин вӗр ҫӗнӗ явленийӗсем те курӑнаҫҫӗ. Тӗслӗхрен, сӑмах вӗҫӗнчи сасӑсем ҫухалаҫҫӗ: ав. тӗр. ӑИг «ру-ка»>якутла 1л1; ав. тӗр. та$ «гора»>як. тыа (пӗлтерӗшӗ улшӑннӑ) «лес» е чӑв. ту «гора»... Ҫак сӑмахсен вӗҫӗнчи г сасӑ пачах ҫухални нумай пулмасть {ИАН ОЛЯ, XI, 2, 1952, с. 143).
Анчах та финн-угор чӗлхисене кӗнӗ чӑваш сӑмахӗсем С. Е. Малов шухӑшне хирӗҫлеҫҫӗ. Чӑваш сӑмахӗсем венгр
37
азс

• а

■уҫн
;ить
чӗлхине IX ӗмӗрччен кӑна кӗме пултарни пуриншӗн те пал. лӑ, Вӑл шутра сӑмах вӗҫӗнчи -ҫ, -к сасӑсене ҫухатнӑ сӑмазс-сем те пур, Марипе удмурт чӗлхинчи ҫакӑн йышши сӑма* сене те чи ҫамрӑккиюем теме ҫук: ав. тӗр. шӑк «корова»~чӑв. ӗне>венг. йпр; тут. борчак «горох»~чӑв. /га/?ра>венг. Ьогзо,
ри пырса, улӑх мари пурса; тут. колмак (метатеза)~чӑв. хӑмла>венг. кот!6, ту*§
мари ымыла, улӑх мари умла; ав. гӗр. Ы]щ «палка, посок» (<1эда- «прислонять, став
опору»)~чӑв. тоя \\ туя>мари тоя; ав. тӗр. цопм^ «гость»~чӑв. хана>удм. куно, кыно, ул мари уна, туҫи мари хына т. ыт. те. Аффикс-морфемӑсенчи -ҫ, -к сасӑоем чӑваш чӗлхия кӑна мар, огуз чӗлхисенче те ҫухалма пултараҫҫӗ: ту аз. <Ип<ав. тӗр. 1т& «жквой»; тур. кар1<ав. тӗр. цвф «ворота»; тур. 61й, аз. елу<ав. тӗр. б1й£ «мертвец» т. ыт. § Кунашкал апокопа авалхи тӗрӗк чӗлхинче тата якут чӗ хинче те тӗл пулать: ав. тӗр. Шс, 1й§ «волосы», «шерсть»,; анчах № «М», як. туу «Ы»,
Чӑваш чӗлхинче -ҫ, -к сасӑсем хӑш вӑхӑтра ҫухалма тытӑннине татса калама йывӑр. Кашгар Махмучӗ кӑ/гартса , хӑварнӑ тӑрӑх, XI ӗмӗртех пӑлхар чӗлхинче -д, -к сасӑсевг ҫухалнӑ пулнӑ. «Пӑлхарсемпе сӑварсем, печенексеы пекех, тӗрӗкле калаҫаҫҫӗ, анчах хӑшпӗр сӑмахсен вӗҫӗсене кӗске-теҫҫӗ» (СТ, № 1, 1972, с. 14).
1. 14. Авалхи тӗрӗк чӗлхинчи инлаутри те чӑваш чӗлхинче ҫухалма пултараҫҫӗ. Ҫак крпа теҫҫӗ, чӑваш чӗлхинче вӑл анлӑ сарӑлнӑ: ав. тӗр. ШМ, ШИ «лисица»~чӑв. тилӗ; —»— ]е^шп1 «двадцать» ~чӑв. ҫирӗм; —»— б£гӑп- «учиться»~чӑв. вӗрен-; —»— ев£ӑк «осел»~чӑв. ашак; тут. ялкын «пламя»~чӑв. ҫулӑм; —»— талкы «мялка»~чӑв. тылӑ; —»— бутка «каша»~чӑв. пӑтӑ т. ыт. те. Сӑмах варршчи -к- сасӑсем ытти тӗрӗк чӗлхисенче те ҫухалма пултараҫҫӗ. Акӑ тува чӗлхинчен илнӗ тӗслӗхсем: ав. тӗр. 5ада1 «борода»~тува сал; —»— зеЫг || зеккхг «восемь»~тува сес; —»— £одиг «девять» ~тува тос;'
—»— Мкап || ИкШп «шип, колючки»~тува тен т. ыт. тщ
1. 15. Авалхи тӗрӗк чӗлхинчи инлаутра тӑракан -ҫ- сасш янкравлк фрикативлӑ у сасса куҫма пултарать. Чӑваш чӗл-1 хияче янӑравлӑ у(<^-) е ҫухалать (1), е шӑл- тутапа кала] кан -в- сасса куҫса каять (2);
д, -к сасӑсей пулӑма сиш
2) ав,
» —
1) ав. тӗр. )атуиг, заулшг «дождь»~чав. ҫомар \\ ҫумӑр ||
Ҫӑвмӑр;
— »— Ьоуаг, Ьоуиг «горло, глотка»^чӑв. пыр;
—»— 1агуа^ «гребешок, расческа» ^чӑв. тора || тура (тӑвра форма та пур);
- ,1'оуиг- «месить, мешать» ~ чӑв. ҫӑр; тӗр. Ьау1г «печень»~чӑв. пӗеер |(чӑв. Ҫ. -ХА пбэр,
танлаштарӑр: як. быар);
- ауаг, ау12 «рот»~чӑв. ҫӑвар (чӑв. Ҫ. -ХА ҫоар фор-
ма та пур);
—»— зауи^ «близкий» ^чӑв. ҫывӑх (калаҫусенче ҫух
форма та пур);
—»— зоущ «холодный» ~чӑв. сивӗ (калаҫусенче суӗ, сӳ
формӑсем те пур) т. ыт. те.
1. 16. Авалхи тӗрӗк чӗлхинче сӑмах варринче тӗл пу-лакан фрикативлӑ янӑракан -у- сасӑ чӑваш чӗлхинче пачах
ҫухалма лултарать, вара унпа кӳршӗллӗ уҫӑ сасӑсем пӗр-
лешсе пӗр уҫӑ сасса куҫаҫҫӗ ((вокализациленеҫҫӗ):
ав. тӗр. гуас; дуас «дерево»~чӑв. ■ йывӑҫ \\ йӑвӑҫ>йоӑҫ>
йоҫ || йуҫ Ц йуҫ;
—»— оуи1 «ребенок, мальчик» ~чӑв. ывӑл || ӑвӑл>уол> ул (танлаш., тут., пушк. ул, алт. уул, шор., хак., тув. оол, як. уол);
— »— зау- «идти, падать» (о дожде, снеге)~чӑв. ҫӑв->ҫу-; —»— 1ау «гора»~чӑв. тӑе>ту || то: то йекки т. ыт. те.
Хӑшпӗр чӑваш чӗлхеҫисем (сӑмахран И. П. Пав-лов) ҫу-1| ҫӑв- «мыть, стирать», су,\\ сӑв- «доить», ту || тӑв «гора» йышши сӑмахсенчи -в- сасса интерфонема е, урӑхла каласан, кӗрсе ларакан сасӑ тесе вӗрентеҫҫӗ. (Чувашсакий язык, литература и фольклор. Вып. 4. Ч., 1974, с. 3—44). Тӗслӗхсем -в- сасӑ сӗм авалах пулнине, вӑл авалхи тӗрӗк чӗлхинчи ҫ сасӑран пулса кайнӑ фрикативлӑ янӑракан у сасӑран аталаннине кӑтартаҫҫӗ. Авалхи тӗрӗк чӗлхинчи д сасӑ чӑваш чӗлхинче мӗнле аталанса пынине ҫапла кӑ-тартма пулать: -^->-у->-в-.
1. 17. Чӑваш чӗлхинче апокопӑна хирӗсле явлени те пур, ӑна эпитеза теҫҫӗ. (Танл.: эпи-лог). Чӑваш сӑмахӗсен вӗҫне -ҫ тата -х сасӑсем кӗрсе ларнин вӑрттӑнлӑхне халич-чен те тӗпчеое пӗлмен-ха.
Акӑ -ҫ, -х эпитезӑллӑ темиҫе теслӗх: ав. ггӗр. а^ «месяц», «луна»~чӑв. ойӑх; уйӑх; ав. тӗр. №1, 1йӑ «сон, сновиде-ние» ~чӑв. тӗлӗк; ав. тӗр. ип «мука» ^чӑв. ҫӑнӑх; ав. тӗр. заЬ «слово», . «реч;ь»~чӑв. сӑмах; ав, тӗр. ^и!
39
«вдова^чӑв. талӑх (арӑм); ав. тӗр. «волос^чав. лӗх; ав. тӗр. Ье1 «поясница» ~чӑв. пилӗк; ав. тӗр. Щ «пять»«чӑв. пил(л)ӗк т. ыт. те.
С. Е. Малов чӑваш чӗлхинчи ҫакнашкал сӑмахсене Ц авалхи сие кӑргет, (ИАН СССР, т. XI, вьш. 2, с. 14| С. Е. Малов каланӑ шухӑша тӗрӗк чӗлхисен материалӗ финн-угор йышӑнӑвӗсем те ҫирӗплетеҫҫӗ. Пӑлхар эпитал йӗсенче (видаӑпри ҫинчи чул юпасен ҫырӑвӗсенче) чӑва|
ла ойӑх сӑмаха ҫывӑх ^ I форма палӑрса юлнӑ. Шӑп
тапхӑрта ҫырнӑ тутар палӑкӗсенче ^ ай форма пулать (Юс БТЭ, табл. 3, 9, 13, 14, 23, 25, 48).
Кӳршӗллӗ мари тайга удмурт чӗлхисене авалах чӑваш ран кӗрсе юлнӑ сӑмахсенче те -ц, -% эпитезӑллӑ формӑ:сел( нумай:-
чӑв. хӗлӗх (~ав. тӗр. д!1 «волос»)>1гуҫи мари ыльык, чах улӑх мӑри кыл<тут. кыл «конокий волос»;
чӑв. тӑлӑх (~ав. тӗр. *и1 «вдова»)>мар. тулык «сйрои1, удм. тулуп нылтьи «сирота»;
чӑв. ҫолӑк I! ҫулак «платок жениха»>мар. солщ удм. сюлык «платок, полотенце», коми сулоъ (>выр. сулок, сулог «маленькое полотенце», небода шая ширинка», «тряпичка» (Даль, IV, 359), анчах тут., пушк. яулык «платок» т. ыт. те. Финн-угор чӗлхисенче ҫак сӑмахсем удмуртпа коми чӗл
хисем пермь ушкӑнӗнче тӑнӑ чухнех кӗрсе юлма лултарнӑ,
В. В. Радлов, чӑваш чӗлхине финн-угор йышне кӗртн май, асӑннӑ эпитезӑллӑ аффикса тӗрӗк чӗлхисенчи акк затив (тӑву падеж) аффиксӗ тесе шутланӑ. Чӑн та ӗнт орхон-енисей палӑкӗсенче аккузатива -у (-<{; -1у, иу,
аффикс палӑртать: ав. тӗр. ви ( |^ | | ~ аккузатив зй
£К1
«воиоко»; ав, тер. е
аккузатив ещ
государство», « племеннои союз », « народ!
т. ыт. те. Хальхи тӗрӗк чӗлхинче аккузатив ~у (<!•••) ӑ фикспа пулмасть, -% эпитезӑллӑ сӑмахсенче аккузатШ аффиксӗ пуррине хальхи чӑваш туймасть. Дпла пулин те^ В. В. Радлов, чӑвашсем — тӑрӗкленсе кайнӑ фииЯ
йӑхӗсем, текен шухӑшне ҫирӗплҫтес шутпа, пӗтмӗшрз|
1 А
-Я, -X эпитезӑллӑ сӑмахсене авалхи чӑвашсем уямасӑр аф-фиксӗ мӗнӗпе тӗп падеж вырӑнне йышӑннӑ теме пӑхать. В. В. Радлов сӗнӗвӗпе килӗшсен те, чӑваш чӗлхине ҫӗнӗ чӗлхе теме ҫук, мӗншӗн тесен чӑвашсем «тӗрӗкленнӗ» тап-
хӑра удмурт (тата коми чӗлхисем пермь пӗрлӗхӗнче тӑнӑ саманарах шырама тивет. Ҫак пулӑмӑн чи ҫӳлти чикки гге IX ӗмӗртех венгр чӗлхине кӗрсе юлнӑ чӑваш сӑмахӗсенчен
палӑрать.
1. 18. Х^льхи чӑваш чӗлхинчи чылай сӑмахсенче ве-лярлӑ ҫ сасӑ та тӗл пулать. Хронологи тӗлӗшӗнчен ку сӑ-махсем фрикаггивлӑ х сасӑллӑ сӑмахсенчен чылай ҫамрӑк-рах. Велярлӑ ҫ сасӑллӑ сӑмахсенче кыпчак йышӑнӑвӗсем тени вырӑнлӑ пулӗ, мӗншӗн тесен ҫакнашкал сӑмахсенчи уҫӑ сасӑсем те «чӑвашлзанман» а^а, йдай): ав. тӗр. ^аӑид «ложка»^чӑв. кашӑк ~тут. кашык;
—»— ^ап- «удовлетворяться», «насыщатьея»; «наедать-ся, напивагься» ~чӑв. кан~;
— »— цгтгт, «кумыс» ^чӑв. кӑмӑс ~тут. кымыз; тут. аккош «лебедь» ~чӑв. акӑш; тут. карчык «старуха»~ чӑв. карчӑк; тут. калпак «шапка» ^чӑв. калпак т. ыт. те.
Ҫакна шута илсен, В. В. Радлов чӑвашсем «тӗрӗкленсе ҫитнӗ ҫемӗн тӗрӗк сӑмахӗсене пӑсмасӑрах йышӑнма тап-ратнӑ» тенине йышӑнма та пулать.
1. 19. Чӑвашоем XIV ӗмӗртен вара кӑна тӗрӗк ҫӑмахӗ-сен сасӑ кӳлепине пӑсмасӑр йышӑнма тытӑннӑ пулмалла. Сӑмахран Хусан ((<тут. Казан) хулине ҫӗнӗ вырӑнта 1439 ҫулта кӑна никӗсленӗ. Чӑвашсем ҫак хула ятне фрикативлӑ х сасӑпа калаҫҫӗ: Хосан \\ Хусан. Велярлӑ д сасӑллӑ вырӑс сӑмахӗсем чӑваш чӗлхине пӗр улшӑнмасӑр тенӗ пекех кӗрсе юлнӑ: Мускав ^Мооква «Мооква», кашни (<выр. каж-ный), карнис (<выр. карниз), камит (<выр. комедия), канат (<канат), канва (<выр. канва), купӑста (<выр. ка-пуста); анчах чи юлашки вӑхӑтра кӗнӗ вырӑс йышӑнӑвӗ-сенче те к сасӑ х сасса куҫма пултарать: чав. ан. каҫет, лит. хаҫат (<выр. газета).
1. 20. Пирӗн шутпа, Муркаш-Сӗнтӗр калаҫӑвӗсенче ытти калаҫусенчи х сасӑ вырӑнӗнче д сасӑ мари чӗлхи вӑ-йӑмне пулса сыхланса юлнӑ. Мари чӗлхи, ыпги финн-угор чӗлхисем пекех, фрикативлӑ х сасса велярлӑ к сасӑпа ыл-маштарать:
чӑв. тури мокмӑр~ыъ\>. мокмыр—чая. лит. мухмӑр, тут. махмыр<а,ра6. «похмелье»; чӑв. тури сорӑк —
41
III тапхӑр
йал > иан >
IV гтапхӑр
йол Ц йул; йон || йун.
мар. шорыкътат. сарык, анчах чӑв. лит. сурӑх «оъщ
чӑв, тури йоктор—мар. йоктар-ащ ^ тут. ак-, анчах чав.щ I тапхӑр II тапхар
юх(тар)- «течь»; чӑв. тури вольак = мар. вольык «скоФина^ав. *хаал > *х!ал>
чӑв. тури р&с#р-=мар. сыгырош «кричать», крыло^чӑв. ҪОНат1\ ҫунат. Халлӗхе кунаш-Терек челхисенчи велярла §- чаваш челхинче и- саСал 1тӗслӗх пӗртен-пӗрре кӑна тупӑннӑ. Авалхи тӗрӗк чӗл-
куҫнине авалхи | оасан палаталла сӗмӗ пулнипе анлант^тЧ11 ҫ сасӑ чӑв.аш чӗлхинче сасӑ урлӑ ҫ- сасса куҫнӑ
ма пулать: ҫ > д > ;>чав. ; (Ҫырура и). Вгесе калас килет. Сасӑсен куҫӑмӗ ҫапларах пулса пынӑн
Н. Н. Поппе чӑваш чӗлхинче авал */ тата Н сасӑсеРУЙӑнать: ^апа!>чӑв. Щанат>*йонат>ҫонат [| ҫунат.
умӗн тӑнӑ ҫемҫе ҫ сасӑ ҫухалнӑ та ун вырӑнне у сасӑ пулс
кайнӑ, тесеҫырать: *Д1-, *д1->}-: чӑв. йун<*^тп^як. кЩ
(ҫырура хаан. — М. Ф.); чӑв. йул-<^1а\^як, кхӑл (ҫыру ра хаан. — М. Ф.); чӑв. йул-<*<\хеА^як. кхӑ!^як. кхӑл (ҫи